Ελένη Καπετανάκη - Μπριασούλη: Ερημοποίηση και επισιτιστική ασφάλεια - αλληλένδετες απειλές

Δεκαπέντε χρόνια συμπληρώθηκαν φέτος από την υπογραφή της στις 17 Ιουνίου 1994 στο Παρίσι κι ακόμα η Διεθνής Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (ΔΣΚΕ) παραμένει η πιο παραμελημένη από τις άλλες δύο αδελφές της, τη Σύμβαση για την Κλιματική Αλλαγή και τη Σύμβαση για τη Διατήρηση της Βιοποικιλότητας. Όχι όμως για πολύ μια που ένα πλήθος συγκυριών αναδεικνύουν την επιτακτική ανάγκη καταπολέμησης της ερημοποίησης για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του κυριότερου ίσως προβλήματος που απειλεί τον πλανήτη: την επισιτιστική ασφάλεια (food security).

Στον Υψηλού Επιπέδου Διάλογο Πολιτικής που έγινε στη Βόννη, έδρα της ΔΣΚΕ, τον Μάη του 2008, ο Gregoire de Kalbermatten, αναπληρωτής γραμματέας της ΔΣΚΕ, δήλωσε ότι η ερημοποίηση, η υποβάθμιση του εδάφους και η ξηρασία εκθέτουν σε κίνδυνο την επισιτιστική ασφάλεια. Υπενθύμισε δε ότι ένα διεθνές συμπόσιο στη Γενεύη το 2006 αναγνώρισε ότι ένα από τα θεμελιωδέστερα ανθρώπινα δικαιώματα, το δικαίωμα στην τροφή, θα εξασφαλισθεί πολύ καλύτερα αν η ΔΣΚΕ εφαρμοσθεί με επιτυχία.

Οι δηλώσεις αυτές δεν προκαλούν έκπληξη. Οι ξηροθερμικές περιοχές (drylands) [1] καταλαμβάνουν το 41% της επιφάνειας του πλανήτη και φιλοξενούν πάνω από δύο δισεκατομμύρια ανθρώπους (το ένα τρίτο του πληθυσμού της γης). Πάνω από το 30% των κυριότερων δημητριακών (σιτάρι, κριθάρι, βρώμη) και των εκτρεφόμενων ζώων του πλανήτη προέρχονται από αυτές όπως επίσης και πλήθος φαρμακευτικών και άλλων χρήσιμων φυτών και ζώων που συμβάλλουν τόσο στις τοπικές όσο και στην παγκόσμια οικονομία (MEA 2003).

Για την ώρα, ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι … πεινούν ενώ στα επόμενα 20-25 χρόνια η ζήτηση τροφής θα διπλασιαστεί. Στο τέλος του αιώνα, εννέα δισεκατομμύρια άνθρωποι θα πρέπει να τραφούν από την ίδια (ή όση έχει μείνει) διαθέσιμη καλλιεργήσιμη γη...


Στενές σχέσεις, βαριές συνέπειες

Η ΔΣΚΕ ορίζει ότι «ερημοποίηση είναι η διαδικασία υποβάθμισης ξηρών, ημί-ξηρων και ύφυγρων γαιών που προκαλείται από βιοφυσικούς και ανθρώπινους (κοινωνικο-οικονομικούς και θεσμικούς) παράγοντες. Υποβάθμιση της γης σημαίνει μείωση ή απώλεια της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας και πολυπλοκότητας αρδευόμενης και μη-αρδευόμενης γεωργικής γης, λειμώνων, βοσκοτόπων, δασών και δασικών εκτάσεων» (UNCCD 1994)

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων ορίζει την επισιτιστική ασφάλεια ως μια κατάσταση «όπου όλοι οι άνθρωποι, σε κάθε στιγμή, έχουν υλική και οικονομική πρόσβαση σε επαρκή, ασφαλή και θρεπτική τροφή που ικανοποιεί τις διαιτητικές τους ανάγκες και τις διατροφικές τους προτιμήσεις για μια υγιή και ενεργή ζωή» (FAO 1996).

Η επισιτιστική ασφάλεια εξαρτάται άμεσα από την υγεία και γονιμότητα του εδάφους και τη διαθεσιμότητα νερού, εκείνους τους έγγειους πόρους, δηλαδή, που απειλούνται άμεσα από την ερημοποίηση, την κλιματική αλλαγή και τη μείωση της βιοποικιλότητας. Η σύγχρονη επιστήμη έχει ρίξει φως στη στενή αλληλεξάρτηση αυτών των τριών παγκόσμιων φαινομένων που έχουν κοινές γενεσιουργές αιτίες: τις ανεξέλεγκτες, αλόγιστες και απρογραμμάτιστες ανθρώπινες δραστηριότητες – εντατική γεωργία και κτηνοτροφία, αστικοποίηση, τουρισμός, εξόρυξη, αποψίλωση δασών, πυρκαγιές, καταστροφή υγροτόπων, μεγάλα έργα υποδομών, κ.ά.

Η κλιματική αλλαγή καθιστά την ερημοποίηση τη μεγαλύτερη περιβαλλοντική πρόκληση της εποχής μας, αναφέρει έκθεση ομάδας εμπειρογνωμόνων του Πανεπιστημίου των Ηνωμένων Εθνών για την ερημοποίηση (UNU 2007). Οι μεταβολές της κατανομής και συχνότητας των βροχοπτώσεων και της θερμοκρασίας, καθώς και τα ακραία καιρικά φαινόμενα, συμβάλλουν στην υποβάθμιση του εδάφους και στη μείωση των διαθέσιμων υδατικών πόρων, ιδιαίτερα στις ευαίσθητες περιοχές, και επηρεάζουν (συνήθως αρνητικά) τη βιοποικιλότητα. Η εξάπλωση της ερημοποίησης επιδεινώνει με τη σειρά της την κλιματική αλλαγή και την κατάσταση της βιοποικιλότητας. Οι μεταβολές αυτές συντελούνται σε πλανητική κλίμακα και με μεγάλη ταχύτητα που δεν επιτρέπει στα τοπικά οικοσυστήματα να προσαρμοσθούν στη χρονική κλίμακα της ζωής του ανθρώπου. Το γήινο σύστημα έχει πέσει σε ένα φαύλο κύκλο από το οποίο ίσως κατορθώσει να ξεφύγει, αν καταβληθούν εξαιρετικά μεγάλες και συντονισμένες προσπάθειες παγκόσμια...

Aμεσο αποτέλεσμα αυτών των μεταβολών είναι η μείωση των εκτάσεων γης υψηλής παραγωγικότητας και η επέκταση των καλλιεργειών σε περιοχές χαμηλής παραγωγικότητας με παράλληλη αύξηση της χρήσης αγροχημικών (και ενδεχομένως μεταλλαγμένων ειδών). Σε συνδυασμό με την απώλεια γεωργικής γης από ανεξέλεγκτη αστική επέκταση και τουριστική ανάπτυξη, η γόνιμη γη γίνεται σπάνια. Κάτω από συνθήκες αυξημένης ζήτησης τροφίμων, διαιτητικών μεταβολών, αυξανόμενης τιμής του πετρελαίου και χρόνια ανεπαρκών δράσεων βελτίωσης της γεωργικής παραγωγικότητας, αυτή η σπανιότητα οδηγεί σε αύξηση της τιμής των τροφίμων.

Οι συνέπειες είναι δραματικές, όπως έγινε αισθητό πρόσφατα, κυρίως για τον τρίτο κόσμο που χρόνια δοκιμάζεται από πείνα και δίψα... Αλλά και ο πρώτος κόσμος δεν είναι λιγότερο ευάλωτος. Η ερημοποίηση πλήττει αρκετές περιοχές των ανεπτυγμένων χωρών, η γόνιμη γεωργική γη τους μειώνεται, και εξαρτώνται από εισαγωγές τροφίμων όπως και από τα οφέλη των ξηροθερμικών περιοχών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η επισιτιστική ανασφάλεια πλήττει τα χαμηλά οικονομικά στρώματα του πρώτου κόσμου που συγχρόνως διογκώνονται από την παγκοσμιοποίηση και την πρόσφατη οικονομική κρίση.


Δράσεις για την καταπολέμηση της ερημοποίησης: επενδύοντας στην επιβίωση της ανθρωπότητας

Οι σύνθετες και πολύπλοκες σχέσεις ερημοποίησης και επισιτιστικής ασφάλειας έχουν κάνει καθαρό ότι οι τεχνικές, τυποποιημένες λύσεις δεν επαρκούν για την αποτελεσματική αντιμετώπιση τους. Μόνο ολοκληρωμένες, πολύ-επιστημονικές προσεγγίσεις, που εξετάζουν συνθετικά όλες τις διαστάσεις αυτών των προβλημάτων, και συντονισμένες δράσεις από το ατομικό και το τοπικό μέχρι το εθνικό και το παγκόσμιο επίπεδο μπορούν να συμβάλλουν στην επίλυση τους. Οι κυριότερες από αυτές είναι η Αειφορική Διαχείριση της Γης (Sustainable Land Management), ο χωρικός σχεδιασμός, οι δημόσιες πολιτικές, ιδιαίτερα η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) και τα έγγεια δικαιώματα. Ο ρόλος του διεθνούς εμπορίου, παρότι κρίσιμος, δεν μπορεί να καλυφθεί σε τούτο το σημείωμα.

Η Αειφορική Διαχείριση της Γης περιλαμβάνει διαχειριστικές πρακτικές που στοχεύουν στην προστασία των έγγειων πόρων, στη θωράκιση τους έναντι φυσικών κινδύνων και στην οικονομικά αποδοτική χρήση τους. Αφορά στην πρόληψη της υποβάθμισης των πόρων, στη βελτίωση της ποιότητας τους (εγγειοβελτιωτικά έργα), στην αποκατάσταση τους και στην προσαρμογή τους στην κλιματική και σε άλλες μελλοντικές περιβαλλοντικές μεταβολές. Φυσικά, η πρόληψη είναι πάντοτε οικονομικά αποδοτικότερη από την αποκατάσταση ….

Σε μια ευρύτερη οπτική, ο ολοκληρωμένος δημόσιος χωρικός σχεδιασμός, είναι το κατ¶ εξοχήν εργαλείο υποστήριξης λήψης αποφάσεων για την χρήση των πόρων με στόχο την ισόρροπη ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών αρχίζοντας από τη βασικότερη που είναι η εξασφάλιση επαρκούς τροφής.

Από τις πολυάριθμες δημόσιες πολιτικές που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα την ερημοποίηση, και κατ¶ επέκταση την επισιτιστική ασφάλεια, ξεχωρίζει η ΚΑΠ γιατί αφορά άμεσα τη γεωργική γη και την ύπαιθρο χώρα. Τα αγρο-περιβαλλοντικά μέτρα της περιόδου 2007-2013 ήδη δίνουν μεγάλη έμφαση και υποστηρίζουν την εφαρμογή πρακτικών Αειφορικής Διαχείρισης της Γης. Ο προβληματισμός για το μέλλον της ΚΑΠ εστιάζει στη σημαντική συμβολή της Ευρωπαϊκής γεωργίας στην παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια. Σε συνάντηση των Ευρωβουλευτών στις 3-4 Νοεμβρίου 2008, εκπρόσωπος του Ευρωκοινοβουλίου δήλωσε «Η γεωργία είναι ένας καλός τομέας μελλοντικών επενδύσεων αν η Ευρώπη θέλει να συνεχίσει να παράγει ποιοτικά τρόφιμα σε αποδεκτές τιμές», ενώ ο τ. υπουργός Γεωργίας της Γαλλίας, Herve Gaymard, πρόσθεσε «η γεωργία δεν είναι επιχείρηση του χθες … έχει πολύ μέλλον». Ο Michel Barnier, πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Γεωργίας δήλωσε: «πρέπει να μάθουμε τα μαθήματα της οικονομικής κρίσης και να δράσουμε μαζί με τον υπόλοιπο κόσμο για να αντιμετωπίσουμε την επισιτιστική κρίση». Ο Christopher Delgado, εκπρόσωπος της Διεθνούς Τράπεζας, υπενθύμισε ότι καμιά χώρα δεν αναπτύχθηκε προτού αναπτύξει τη γεωργία της και συνέστησε τη δημιουργία επαρκών αποθεμάτων τροφίμων για να ελεγχθεί η μεταβλητότητα των τιμών τους.

Όμως, όπως τονίζουν οι διεθνείς αναλύσεις της αειφορικής διαχείρισης των πόρων, καμιά από τις παραπάνω προτάσεις δεν μπορεί να εφαρμοσθεί αποτελεσματικά, ούτε οι οικονομικοί πόροι να χρησιμοποιηθούν αποδοτικά, αν δεν εξασφαλισθούν σταθερά, σαφή και εγγυημένα ατομικά δικαιώματα στη γη.


Ελλάδα: πόσο απειλείται, πόσο νοιάζεται;

Σύμφωνα με συντηρητικές εκτιμήσεις, το 30% των Ελληνικών εδαφών απειλείται από ερημοποίηση. Αλλά ο κίνδυνος είναι διαρκής γιατί η χώρα δοκιμάζεται συνεχώς από καταστροφικές πυρκαγιές, ανεξέλεγκτη οικοδομική δραστηριότητα, πλημμελή διαχείριση της αγροτικής γης και της υπαίθρου και παντελή έλλειψη ορθολογικής διαχείρισης των υδατικών πόρων, για να αναφερθούν μόνο τα μεγάλα ζητήματα.

Το 2000, η χώρα έχασε την αυτάρκεια της σε σιτηρά. Οι εισαγωγές κρέατος, γάλακτος και τυριών κοστίζουν ένα δισεκατομμύριο Ευρώ, περισσότερο από τις εισαγωγές πετρελαίου. Η διατροφή των Ελλήνων καλύπτεται κατά το ένα τρίτο από την Ελληνική παραγωγή και κατά τα δύο τρίτα από εισαγωγές [2].

Κι ενώ αυτά συμβαίνουν, το Εθνικό Σχέδιο για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης παραμένει τύπος κενός, ένας νόμος που ούτε λαμβάνεται υπόψη ούτε εφαρμόζεται. Η εθνική και Κοινοτική περιβαλλοντική νομοθεσία σπάνια εφαρμόζεται, αντίθετα παραβιάζεται κατάφορα. Οι προστατευόμενες περιοχές κινδυνεύουν με αφανισμό. Ο δημόσιος χωρικός σχεδιασμός απουσιάζει θλιβερά παρά τις προσπάθειες τυπικής θεσμοθέτησης του με πλήθος Εθνικών Χωροταξικών Σχεδίων που αγνοούν το θεμελιώδη στόχο της προστασίας της γεωργικής γης και του φυσικού κεφαλαίου της χώρας.

Το θλιβερότερο απ¶ όλα, όμως, είναι ότι οι πολίτες, με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις, λειτουργούν με ένα σύστημα αξιών όπου η γη έπαψε να έχει αξία χρήσης. Έχει μόνο ανταλλακτική αξία κι αυτή μικρή εφόσον συχνά ανταλλάσσεται έναντι πινακίου φακής. Οι κάτοχοι της ούτε αναγνωρίζουν πια την αξία της ούτε αντιλαμβάνονται ότι πουλώντας της χάνουν όχι μόνο το κεφάλαιο τους αλλά και τα δικαιώματα πάνω στη γη, τη γη τους.


Αλληλένδετες απειλές, κοινές υποχρεώσεις

Όμως, η ερημοποίηση και η επισιτιστική κρίση είναι εδώ, και δεν έχουμε την πολυτέλεια να τις αγνοούμε … εκτός κι αν δεν νοιαζόμαστε για την επιβίωση μας. Είναι φανερό ότι ο κύριος παράγοντας που τις συνδέει, όπως και όλα τα μεγάλα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα, τόσο στη γένεση όσο και στην αντιμετώπιση τους, είναι η γη. Έτσι, το κύριο ζητούμενο είναι η αειφορική διακυβέρνηση της γης και των πόρων που εξασφαλίζεται με τη χρήση της επιστημονικής γνώσης μέσα στα πλαίσια δημοκρατικών, συμμετοχικών διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Η πρόσκληση για συμμετοχή, όμως, δεν αρκεί αν δεν θεμελιωθεί μια άλλη σχέση των ανθρώπων με τη γη, μια σχέση 'εγώ-εσύ' κι όχι 'εγώ-αυτό'. Με άλλα λόγια, η προστασίας της γης από την ερημοποίηση, και όχι μόνο, είναι θέμα ηθικό. Όπως έγραψε ο Aldo Leopold, αναπτύσσοντας τη θεωρία του για την Ηθική της Γης, είναι θέμα προσωπικής ευθύνης για την υγεία της γης γιατί «Είναι δύσκολο να κάνεις κάποιον, με την πίεση του νόμου ή των χρημάτων, να κάνει κάτι που δεν πηγάζει αυθόρμητα από την προσωπική του αίσθηση του σωστού και του λάθους …» (Leopold 1948).

Ένας κόσμος δίκαιος είναι ένας κόσμος που δεν πεινά, που δεν διψά, που ζει σε αρμονία με τη μάνα γη.


Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη
Τμήμα Γεωγραφία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
e.briassouli@aegean.gr



Αναφορές

1. FAO (1996) Declaration on world food security. World Food Summit, FAO, Rome.

2. HLPD (2008) Desertification – Coping with Today¶s Global Challenges in the Context of the Strategy of the United Nations Convention to Combat Desertification.

3. High-Level Policy Dialogue, Bonn, May 27, 2008.

4. Leopold, A. (1948) A Sand County Almanac. Νεότερη έκδοση Oxford University Press, New York, 1987.

5. MEA (2003) Dryland Systems. Ch. 22, Millennium Ecosystem Assessment. http://www.millenniumassessment.org/documents/document.291.aspx.pdf

6. UNCCD (1994) The United Nations Convention to Combat Desertification and Drought. http://www.unccd.int/convention/text/convention.php

7. UNU (2007) http://www.sciencedaily.com/releases/2007/06/070627221726.htm


Σημειώσεις:

[1] Στις ξηροθερμικές περιοχές περιλαμβάνονται καλλιεργήσιμες γαίες, δασικές και θαμνώδεις περιοχές, βοσκότοποι, σαβάννες, ημι-έρημοι, έρημοι και αστικές περιοχές (π.χ. Νέο Δελχί, πόλη του Μεξικού).

[2] Μ. Κουρμούση – Γ.Κιούση «Ποιο το μέλλον της γεωργίας μας»,
http://www.enet.gr/online/online_text/c=112,id=55191644,69382620,75827036,92040412